Kościół Świętej Trójcy w Lubnowie

rysunek F. Wernhera z XVIII w.

Po długiej przerwie opisze kościół obok którego kilkakrotnie przejeżdżałem na rowerze. Chodzi mi o zabytkowy zespół kościelny w Lubnowie k. Obornik Śląskich (niem. Liebenau). W skład tego zespołu wchodzi: kościół filialny Świętej Trójcy z końca XV w., mur kościelny z XIX w., cmentarz z XV w.

Najstarsza wzmianka o kościele pochodzi z 1313 r., obecna budowla pochodzi z XV w., jej fundatorem był Hans von Diebitsch, właściciel dóbr. W latach 90. XX w. przeprowadzono remont. Kościół późnogotycki, z drewnianą wolnostojącą dzwonnicą. We wnętrzu zachowane: ołtarz barokowy z 4 ćwierci XVII w; późnogotyckie sakramentarium z piaskowca; późnogotycka chrzcielnica z piaskowca z herbami szlacheckim na obwodzie czaszy; barokowo- manierystyczna empora organowa z 1 ćwierci XVII/ początku XVIII w., z polichromowanego drewna, barokowa szafa organowa z początku XVIII w., manierystyczne stalle z 1 ćwierci XVII w., drzwi z okuciami żelaznymi i zamki ślusarskie z ok. 1500 r., manierystyczne płyty nagrobne z piaskowca, barokowy spiżowy dzwon z 1698 r., dzwon z 1933 r.ufundowany przez gminę Pęgów. Obecnie kościół jest filią parafii w Urazie.

Godzięcin (Thiergarten)

kościół filialny w Godzięcinie

Pierwsze wzmianki o Godzięcinie, wsi z gminy Brzeg Dolny, pochodzą z 1301 i 1307 roku. W dokumentach wieś nazywana jest jako Tiergarten (później głównie Thiergarten) czyli Zwierzyniec. 

Najstarszym zabytkiem architektury jest odnowiony kościół filialny pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa. Pierwsza wzmianka o księdzu tego kościoła pochodzi z 1353 r. 

W latach 1540-1654 kościół należał do ewangelików. 

Obecny kościół gotycko-renesansowy zbudowany w 1583 r., restaurowany z trójbocznie zakończonym prezbiterium. W czasie przeprowadzenia remontu, po odbiciu tynku okazało się, że ma on konstrukcje drewnianą, szachulcową. Należy do najstarszych drewnianych kościołów na Dolnym Śląsku.

Wernher, kościół w Godzięcinie, poł. XVIII w.

Ze starego wyposażenia zachowały się: ołtarz z 1602 r. - przepiękny drewniany tryptyk przedstawiający ostatnią wieczerzę w części głównej oraz Jana Chrzciciela po prawej i Mojżesza po lewej stronie, ambona z czasów budowy kościoła, barokowy prospekt organowy z początku XVII w. i murowana, klasyczna chrzcielnica z końca XVIII w. W prezbiterium zachowało się renesansowe drewniane epitafium Anny Poleiin zmarłej w 1588 r. oraz piaskowa, renesansowa płyta nagrobna Fryderyka v. Sack und Ratschitz zm. w 1619 r. 

Dach czterospadowy, okna zamknięte półkoliście. Kruchta murowana z dachem dwuspadowym. Wnętrze z drewnianym stropem. 

Obok kościoła stoi drewniana dzwonnica z 1877 r. o konstrukcji słupowej.

Od 1845 roku do 1894 roku wieś należała do rodziny Köckritz. Założono wtedy obiekty dworskie w środkowej części wsi po wschodniej stronie szosy z Brzegu Dolnego do Żmigrodu.

Północno-zachodnią część terenu zajmuje zabudowa folwarczna. Pozostałą część terenu zajmuje rozległy park wraz z terenami upraw gospodarczych oraz dwukondygnacyjny pałac z dwoma okrągłymi wieżo-alkierzami narożnymi. Pałac pochodzi z połowy XVIII w., przebudowany na przełomie XIX/XX wieku i w latach 1980-81 (stracił wtedy wszelkie cechy stylowe). Obecnie mieści się w nim Państwowy Dom Dziecka. W 1894 roku dobra zakupił Gideon von Wallenberg-Pachaly. W rękach tej rodziny majątek pozostawał do czasów II wojny światowej. Wiele budynków we wsi Godzięcin pochodzących z końca XIX i początku XX wieku ma konstrukcję szachulcową i ryglową lub z muru pruskiego.

PZPR - Wielka Lipa

Wielka Lipa (niem. Groß Leipe) – wieś położona w gminie Oborniki Śląskie, w powiecie trzebnickim. Pierwszy raz miejscowość wzmiankowano 19 czerwca 1453. Wielka Lipa na przestrzeni dziejów wielokrotnie zmieniała właścicieli. Wkrótce po tym sukcesie zmarł pod Pułtuskiem. 13 maja 1785 we wsi urodził się hrabia Hans Karl Friedrich Anton von Diebitsch, późniejszy feldmarszałek rosyjski Iwan Dybicz Zabałkański. Jego ojciec, adiutant Fryderyka II przeszedł do armii rosyjskiej, w której od 1801 roku służył również Iwan Dybicz. Odznaczył się w walkach pod Austerlitz, Iławą Pruską i Frydlandem. Gdy w Królestwie Polskim wybuchło skierowane przeciwko Rosji powstanie listopadowe został mianowany głównodowodzącym wojsk, które miały pokonać powstańców. Dowodził w bitwach pod Dobrem, Wawrem, Bialołęką i Grochowem nie potrafiąc jednak pokonać powstańców jednym uderzeniem, jak obiecywał carowi. Podczas polskiej ofensywy jego armia poniosła porażki pod Dębem Wielkim i Iganiami. Zwycięstwo odniósł dopiero pod Ostrołęką. Wkrótce po tym sukcesie zmarł pod Pułtuskiem.

W 1807 we wsi powstała "droga Francuska" wybudowana przez wojsko napoleońskie w celu wzmocnienia trasy zaopatrzeniowej na wschód.

neogotycki pałac

herby rodziny von Waldurg i Wuerben i cytat Lutra: Ein veste Burg ist unser Gott

W roku 1899 Alfred von Waldenburg wznosi neogotycki pałac, zbudowany na miejscu starego dworu (data z tabliczki znamionowej 1676).  Na cześć swojej żony nazwał go Zamkiem Elizy. Pałac podkreślać miał chwałę rodu którego korzenie wywodziły się z Hohenzollernów. Budowla wzniesiona w formie malowniczego zamku z dwoma wieżami i szczytami schodkowymi w elewacjach. Nad wejściem umieszczone zostały herby obojga małżonków oraz cytat z Marcina Lutra - “Warownym zamkiem jest nasz Bóg”. W cokole budowli wmurowane epitafia poprzednich właścicieli z kościoła w Strupinie - Hansa von Pannewitz z 1620 r. i Christopha von Knobelsdorf z 1712 r. 

Wokół rozciąga się park krajobrazowy. Aktualnie rezydencja jest własnością prywatną, odnowioną i zadbaną. Obok pałacu znajduje się neogotycki budynek zarządcy majątku z końca XIX w., stajnie z k. XIX w., magazyn pasz z ok. 1920r., magazyny zbożowe z k. XIX w., obora z p. XX w., stodoły z ok. 1900 i k. XIX w., park pałacowy z 2 poł. XIX w.

W 1945 wieś weszła w skład Polski. Jej dotychczasowych mieszkańców wysiedlono do Niemiec. W czasach powojennych mieszkańcy Wielkiej Lipy wsławili się wychodząc na pochód pierwszomajowy z transparentem "PZPR - Wielka Lipa". Uczestnicy zajścia byli aresztowani do czasu rozpoczęcia żniw. Podobno mieli też wieloletni zakaz brania udziału w pochodach pierwszomajowych.

kościół NMP Częstochowskiej w Wielkiej Lipie

Zabytki:

• kościół neogotycki z poł. XIX w., do 1945 ewangelicki
• pałac neogotycki z 1899 wraz z parkiem i folwarkiem, wzniesiony dla rodziny von Waldenburg-Würben; znacjonalizowany 1945, obecnie własność prywatna

Wysoki Kościół

Wysoki Kościół - (niem. Hochkirch) - wieś w Polsce położona w województwie dolnośląskim, w powiecie trzebnickim, w gminie Wisznia Mała. Wioska położona po wschodniej stronie drogi krajowej nr 5 na południowych stokach wzgórz trzebnickich. Najstarsza wzmianka pochodzi z 1296 r. Pierwszy kościół w tym miejscu zbudowano w 1335 r. Obecny kościół wzniesiono w 1828 r. Ciekawym zabytkiem jest również neogotycka kaplica cmentarna z XIX w. i kaplica św. Jadwigi.

nieistniejąca bryła kościoła w Wysokim Kościele - rysunek Wernhera

Wysoki Kościół swą nazwę wywodzi od świątyni zbudowanej na wysokim wzgórzu. Po tym drewnianym kościele nie zachowały się dziś żadne ślady. Od 1540, kiedy książęta oleśniccy przyjęli luteranizm, kościół stał się siedzibą zboru protestanckiego. Znana jest lista pastorów u działających w latach 1566 - 1925.  W 1698 została tu zbudowana wieża z muru pruskiego, szesnaście lat później postawiono przy niej nowy kościół drewniany (1714). Pod koniec XVIII wieku wieżę odnowiono, zaopatrując ją w cebulowaty hełm i fundując (w 1794) nowy dzwon. 

współczesny wygląd poewangelickiego kościoła

W 1828 postawiono nowy kościół z cegły. Jest to orientowana jednonawowa budowla na planie prostokąta, bez wydzielonego prezbiterium, z kwadratową zakrystią i z wybudowaną w 1890 po zachodniej stronie wieżą. Po II wojnie światowej kościół przeszedł w ręce katolików i obecnie kościół rzymskokatolicki należy do parafii Niepokalanego Serca NMP (Dekanat Trzebnica). Duszpasterstwo prowadzą księża salwatorianie.

Poprzednie nazwy miejscowości:

1335 r. - alta ecclesia;

1400 r. - Hokirche;

1739 - 1830 r. - Hochkirch;

1845 r. - Hochkirch, Wysoki Kościół;

1904 - 1945 r. - Hochkirch;

1830, 1845 rok - Wysoki Kościół ma status wsi. O znajdującym się tu kościele pisze się jako o bardzo starej budowli.

1891 rok - dobra tutejsze stanowią majątek rycerski wraz z Wisznią Małą.

1904 rok - Wysoki Kościół ma status gminy.

1912 rok - tutejsze dobra stanowią fideikomis wraz z Wisznią Małą i dane są dla obu miejscowości razem przy Wiszni Małej.

1937 rok - we wsi notowane są dwa majątki.

Wiosną 1945, podczas oblężenia Festung Breslau, w Wysokim Kościele i na sąsiednich wzgórzach zwanych Kocimi Górami Armia Czerwona ustawiła stanowiska dalekosiężnej artylerii, z których ostrzeliwany był Wrocław.

Zabytki: Kościół parafialny p.w. Niepokalanego Serca NMP (2 poł. XVIw., 2 poł. XIXw.). Obecny kościół wzniesiono w 1828 r., w murze kościoła kamienne epitafia całopostaciowe. Ciekawym zabytkiem jest neogotycka kaplica cmentarna z 1869r. i kaplica św. Jadwigi z l. 1801-02.

wmurowane epitafia

neogotycka kaplica cmentarna

zabytkowe nagrobki na cmentarzu

Bitwa pod Ścinawą w 1633 roku

Obraz pola bitwy jaka rozegrała się pod Ścinawą  w pażdzierniku 1633 roku przedstawiający pole bitwy stoczonej  pomiędzy wojskami cesarstwa austriackiego pod dowództwem Albrechta Wallensteina  a wojskami  saskimi. 

Nowożytna Ścinawa

W 1633 założono w Ścinawie drukarnie. Jednak wnet nastąpił kres rozwoju miasta, która przyniosła wojna trzydziestoletnia, podczas której Ścinawa została niemal doszczętnie zniszczona. W dniu 28 sierpnia 1632 r. na skutek ostrzału artyleryjskiego miasto uległo całkowitemu spaleniu. Jednocześnie ludność nawiedziła zaraza pochłaniając setki ofiar. 11 października 1633 roku doszło pod Ścinawą do bitwy wojsk cesarskich pod dowództwem księcia Albrechta von Wallensteina z wojskami szwedzkimi i brandenburskimi dowodzonymi przez von Thurna zakończonej druzgocącą klęską tych ostatnich. Wojska Wallensteina zdobyły m.in. cały obóz oraz 16 dział. Zniszczenia miasta po tej bitwie były tak znaczące, że zahamowały jego rozwój na kilkaset lat. Oprócz start materialnych, wielu mieszkańców zginęło, a po 1648 roku wielu emigrowało. W XVIII wieku miasto splądrowali Szwedzi. 

Szwedzi przeprawiający się przez Odrę, po zdobyciu Ścinawy. Miedzioryt z 1740 r.

W maju 1701 r. cesarska komisja odebrała ewangelikom kościół parafialny w Ścinawie. Po prawie 200 latach do miasta powrócił duchowny katolicki. Jednakże pięć lat później w Altranstädt doszło do umowy pomiędzy królem szwedzkim Karolem XII i cesarzem Józefem w sprawie ewangelików śląskich. Wtedy kościół parafialny powrócił do protestantów i końca drugiej wojny światowej był ponownie ewangelicki. Nabożeństwa katolickie odbywały się w przystosowanej do roli kaplicy sali ratusza. W latach 1740-2 Ścinawa przeszła pod władanie Prus. Z biegiem lat Ścinawa stała się małym miasteczkiem znanym tylko z organizowanego tutaj jarmarku. W wyludnionym miasteczku ponoć stały dwa domy mieszkalne, no i dwa kościoły.  W roku 1777 na 1780 mieszkańców miasta katolików było tylko 120.

Panorama miasta według Fryderyka Bernarda Wernhera (XVIII w.) 1. kaplica cmentarna 2. kościół miejski (ewangelicki) 3. katolicka kaplica 4. ratusz 5. furta 6. Brama Odrzańska 7. Miasteczko Winzig (Wińsko)

panorama Ścinawy - grafika wykonana techniką miedziorytu z akwafortą - XVIII w.?
z dzieła Zeitgeschichte des Staedte Schlesiens

Lietajuci Cyprian - Latający Cyprian

Latający Cyprian z Polkowic

Zdarzyło się pewnego lipcowego dnia, że w Polkowicach ujrzałem światło dzienne. Ale ponad 200 lat wcześniej też w Polkowicach narodził się Franz Ignatz Jäschke, znany szerzej jako Brat Cyprian z Czerwonego Klasztoru  (ur. 28 lipca 1724 w Polkowicach, zm. 1775 w Czerwonym Klasztorze). Był to najbardziej znany mnich (z zakonu kamedułów) z Czerwonego Klasztoru, w którym to pełnił funkcję aptekarza, botanika, cyrulika i kucharza. Twórca jednego z najstarszych zachowanych zielników z roślinami tatrzańskimi.

 Wcześniej ukończył studia medyczne we Wrocławiu. Był mnichem w Częstochowie, Brnie i Nitrze. Brat Cyprian przybył do Czerwonego Klasztoru, znajdującego się u podnóża Pienin, ok. 1756.

W Czerwonym Klasztorze pełnił różnorakie funkcje – oprócz swoich klasztornych zajęć malował i wyrabiał zwierciadła, a także najprawdopodobniej zajmował się alchemią. Z zamiłowania był botanikiem, czego owocem jest najstarszy zachowany zielnik opisujący rośliny tatrzańskie i pienińskie, zawierający łącznie ok. 283 okazy (z czego 63 okazy roślin tatrzańskich). 

Kolekcjonując rośliny do zielnika, brat Cyprian dość dobrze poznał wschodnią część  Tatr Wysokich i Tatry Bielskie. Równie dobrze znał Pieniny i ich okolice.

Według legend był także mechanikiem i skonstruował skrzydła, dzięki którym mógł wzbijać się w powietrze. Legendy podają, że dzięki tym skrzydłom sfrunął z wierzchołka Trzech Koron na dziedziniec Czerwonego Klasztoru. Inne wersje mówią, że z wierzchołka Trzech Koron doleciał aż nad Morskie Oko, gdzie został zamieniony w skalny głaz, nazywany do tej pory Mnichem, stąd Cyprian znany też jest pod przydomkiem Latający Mnich. Przeciwko prawdziwości tych legend przemawia (oprócz praw fizyki) brak jakichkolwiek wzmianek o tych rzekomych dokonaniach mnicha w kronikach i innych zapiskach zakonu kamedułów. Zbeletryzowaną wersję tych opowieści przedstawił Jan Wiktor w powieści Skrzydlaty Mnich (1947) i opowiadaniu Zapomniany lotnik (1937). W 2008 roku w koprodukcji czterech państw (Czechy, Polska, Słowacja, Węgry) został nakręcony film nawiązujący do legendy o bracie Cyprianie pod tytułem Latający Cyprian (słow. Lietajuci Cyprian, 2010). 

Średniowieczne Polkowice

Według pierwszych zapisków Bolesław I Wysoki wybudował w lesie na miejscu dzisiejszego miasta dwór myśliwski zwany Bolkowicami. Miano to ulegało z biegiem czasu modyfikcjom - Bolkewice, Pulkowice, Polkowice, by dostosować się do wymowy niemieckiej poprzez formę Bolckowitz, i ostatecznie Polkwitz (w okresie germanizacji nazw słowiańskich, tj. w latach 1937-1945, miasto nosiło nazwę Heerwegen). W 1945 r. administracja polska wybrała jako polską nazwę miasta dawną formę Polkowice.

Losy ziemi polkowickiej były od wczesnego średniowiecza związane z losami politycznymi całego Śląska. W szczególności utworzonego w połowie XIII w. księstwa głogowskiego. Na długo przed uzyskaniem praw miejskich Polkowice były osadą targową – leżały na szlaku handlowym między grodem Dziadoszan - Głogowem, a Trzebowian - Legnicą. Oprócz uprawy roli, mieszkańcy zajmowali się też handlem i obsługą karawan kupieckich. Gdy w 1223 r. książę Henryk Brodaty oddał Sychową opatowi Cystersów z Lubiąża; Guntherowi, mieszkańców jako łazęków poddał pod jurysdykcję starosty Bogdana z Polkowic. Prawa miejskie nadał Polkowicom książę głogowski Konrad I przed 1272 r. prawdopodobnie w 1265 r. Pierwsza wzmianka jako o "civitas" z 1291 r. i posiada już swój herb. Od roku 1342 Polkowice wciąż były własnością książąt piastowskich, ale znalazły się pod panowaniem Jana Luksemburskiego, króla Czech, któremu hołd lenny w Pradze złożył książę piastowski Henryk V Żelazny. Wtedy także rozpoczęto budowę pierwszego w naszym mieście kościoła, któremu do dziś patronuje św. Michał Archanioł.   Koniec XIV wieku to czas narodzin nowego, bardzo szybko rozpowszechnionego we wszystkich miastach Europy nurtu, który oczekiwał od królewskich lub książęcych zwierzchników czy właścicieli miast, zrzeczenia się części władzy i przekazania jej samorządom miejskim, na których czele stawali wybierani przez rajców burmistrzowie. Od lokacji miasta na prawie niemieckim do końca XIV w. w imieniu księcia miastem rządzili dziedziczni wójtowie. W 1406 r. mieszczanie powołali Radę Miejską, a w 1407 miasto wykupiło dziedziczne wójtostwo od rodziny von Rechen, ustanawiając jednocześnie pierwszego burmistrza Polkowic - Mathiasa Kaisera. Wtedy też powstaje na środku rynku skromniutka, drewniana budowla. To przyszły ratusz miejski, a władzę w mieście przejęła Rada Miejska z burmistrzem na czele. Najstraszniejszy pożar spotkał Polkowice 16 marca 1457 roku. Zniszczeniu uległo wtedy całe bez wyjątku miasto, skazując na śmierć lub lata poniewierki i biedy całą ich ludność. Od roku 1490 Księstwo Głogowskie nadal pozostaje dziedzicznym lennem Czech, lecz Czech rządzonych już przez dynastię Jagiellonów. Na ten okres przypada pierwszy, wyjątkowo dynamiczny i szczęśliwy okres wszechstronnego rozwoju Polkowic. Skomplikowane układy dynastyczne powodują, że data bitwy pod Mohaczem (1526) staje się dla Polkowic datą zmiany ich przynależności państwowej. Polkowice przez kolejnych 200 lat znajdą się pod rządami Habsburgów.

Średniowieczna Ścinawa

W pobliżu ważnej przeprawy na Odrze i w miejscu przecięcia dwu ważnych dróg handlowych powstała już wcześnie osada. Pierwsza wzmianka o grodzie (Stinav) występuje  w dokumencie papieża Innocentego III z 22 listopada 1202 r. potwierdzającym czynsz płacony klasztorowi cysterek w Trzebnicy. Mowa jest tam o wsi będącej we władaniu klasztoru w Trzebnicy. Podobno książę śląski Henryk Brodaty wybudował tu w 1207 r. świątynię chrześcijańską, a następnie w roku 1215 nadał osadzie prawa miejskie. Prawdopodobnie też z jego inicjatywy doszło do założenia targu przy szlaku handlowym, co z czasem przyniosło rozwój gospodarczy tego terenu.

Niemniej prawa miejskie Ścinawa otrzymała także między rokiem 1248 a 1259 od księcia głogowskiego Konrada I na prawie średzkim. W 1251 r. wymieniany był w Ścinawie gród książęcy. Prawdopodobnie było to założenie drewniano-ziemne wzniesione także przez księcia głogowskiego Konrada I. Miasto w 1290 roku otrzymało umocnienia miejskie. Herb miasta, pojawił się już w 1310 r., i funkcjonuje z drobnymi stylistycznymi odmianami aż do naszych czasów: pół śląskiego orła i fragment murów miejskich. Miasto zmiennie należała do księstw legnickiego, głogowskiego i wrocławskiego.

Ścinawa była w swej historii stolicą odrębnego samodzielnego księstwa piastowskiego. Od 1274 stała się chwilowo siedzibą księstwa ścinawskiego. Władał nim książe Jan ścinawski (żył w latach ok. 1296-ok.1361), który kazał się tytułować „dziedzicem Królestwa Polskiego” i który rozbudować zamek książęcy. Miasto było wielokrotnie niszczone. Jak inne sąsiednie księstwa śląskie Ścinawa decyzją Jana ścinawskiego stała się w 1329 roku lennem króla czeskiego Jana Luksemburskiego i w ten sposób stała się częścią Świętego Rzymskiego Cesarstwa. Kazimierz Wielki, król polski, układem w Trenczynie w 1335 roku zrezygnował z części Śląska, w tym z Ścinawy. Niemniej później próbował po 1343 r. zdobyć je. W 1343 roku Kazimierz Wielki w bitwie z Luksemburgami o Wschowę zdobył Ścinawę, a następnie nakazał jej spalenie i zburzenie murów. Układem w Namysłowie z 1348 roku Kazimierz zrezygnował na zawsze ze Śląska. Podczas odbudowy miasta odnowiono jej prawa miejskie w 1348 (magdeburskie prawo). Przy tej okazji miasto otrzymało regularny układ z prostokątnym rynkiem (56x93 m), co było zwykłe przy nowych niemieckich wschodnich lokacjach. Księstwo zostało rozwiązane w 1365. Miasto zmieniało również często właścicieli. Początkowo władali nim książęta oleśniccy, którzy byli właścicielami Ścinawy kilkaset lat aż do wymarcia ostatniego potomka tejże linii. Stało się częścią księstwa wołowskiego. Od roku 1492 miasto przeszło na własność korony czeskiej. Wraz z królestwem Moraw miasto stało się w 1526 roku habsburskie.